فلسفه شب یلدا چیست؟
آخرین شب پاییز، که آن را با نام شب یلدا می‌شناسیم؛ طولانی‌ترین شب سال است. همه‌ی ایرانی ها این شب را جشن می‌گیرند و مراسم مربوط به آن را اجرا می‌کنند. اما بسیاری از ما، از پیشینه‌ی آن و چرایی جشن گرفتن و اجرای مراسم آن اطلاع چندانی نداریم. در این مقاله به ریشه‌ی این جشن اشاراتی می‌کنیم و سعی می‌کنیم برخی آداب و رسوم این شب را معرفی کرده و نگاهی دقیق‌تر به آن بیاندازیم.
از میان جشن‌های زمستانی ایرانیان، تنها شب یلدا که شب نخستین روز دی ماه است در میان مردم مرسوم است و سایر جشن‌ها از یاد رفته و منسوخ گردیده‌اند. لغتنامه‌ی دهخدا، یلدا را به این شکل معنی می‌کند: «یلدا لغتی سریانی است و به معنی میلاد عربی بوده و چون شب یلدا را با میلاد مسیح تطبیق می‌کرده‌اند از این رو بدین نام نامیده‌اند.»
چند عامل باعث پایدار ماندن شب یلدا شده است:
شب یلدا شبیست که در باورهای دینی کهن به عنوان شب تولد خورشید در نظر گرفته می‌شود
یلدا به عنوان بلندترین شب سال نشانه‌ی تاریکی مطلق و شبیست که بر اساس باورهای دینی کهن ایرانیان باستان نیروهای اهریمن در اوج قدرت قرار دارند و برای امان یافتن از دست آنان، اهل خانواده دور هم جمع می‌شدند و تا پاسی از شب در کنار هم بیدار بودند تا این تاریکی طولانی را با آرامش پشت سر بگذارند
این روز، در واقع روز پایان برداشت محصول است و بنابراین مناسبتی برای خوشحالی کشاورزان و پایکوبی آنان است
خوراکی‌های شب یلدا
در جای جای ایران به طرق مختلفی این شب را جشن گرفته و خوراکی‌های خاص می‌خورند. مثلا در آذرشهر آذربایجان اعتقاد دارند که حتما باید هندوانه بخورند چرا که در این صورت «لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر ندارد و اصلا سرمای زمستان را حس نمی‌کنند.» (انجوی شیرازی، ص 57) در اردبیل نیز هندوانه یا خربزه می‌برند و عقیده دارند با بریدن هندوانه در واقع درد و بلایشان را بریده و بدین ترتیب عمرشان طولانی می‌شود.
در میان میوه‌های شب یلدا انار نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. در واقع میوه‌های قرمز رنگ ارزشی نمادین دارند؛ چرا که رنگ قرمز نماد رنگ سرخ طلوع آفتاب است. همان‌طور که قبلا گفته شد؛ این شب را شب تولد خورشید می‌دانند. در اساطیر ایران، مهر میترا یا میثره از ایزدان باستانی بوده و نماد خورشید می‌باشد. از آن‌جا‌یی‌که خورشید در هنگام طلوع رنگ قرمز به آسمان می‌بخشد؛ رنگ قرمز نیز می‌تواند به عنوان نماد طلوع خورشید و شروع روز باشد. هم‌چنین می‌دانیم که شب یلدا طولانی‌ترین شب سال است و نقطه‌ای در تقویم است که از آن پس روزهای سال رو به درازا گذاشته و شب‌ها پس از آن کوتاه‌تر می‌شوند. بنابراین مصرف میوه‌های سرخ در شب یلدا به معنی به پایان رسیدن سلطه‌ی شب و قدرت پیدا کردن تدریجی روز می‌باشد.
مراسم قاشق زنی
یکی از سرگرمی‌های شب یلدا قاشق‌زنی است. در این بازی یک پسر یا دختر جوان چادری سر می‌کند و روی خود را محکم می‌پوشاند تا کسی او را نشناسد. سپس آن‌ها قاشق را بر کاسه‌ای می‌کوبیدند به خانه‌ها سر می‌زدند. صاحب هر خانه نیز برای آن‌ها خشکبار یا پول یا هرچیزی داخل ظرف می‌ریختند. اما شرط این بود که کسی شناخته نشود و همه ناشناس بمانند. کسی که شناخته می‌شد؛ خوراکی به او تعلق نمی‌گرفت.
حافظ خوانی و تفال به حافظ
رسم دیگر این شب نیز حافظ خوانیست. اعضای خانواده دیوان حافظ را به یکی از اعضا (معمولا عضو بزرگتر خانواده) می‌دهند و او برایشان فال می‌گیرد.
بدین‌ترتیب که اول کسی که می‌خواهد فال برای او گرفته شود باید نیت کند. معمولا در این مرحله برای شادی روح شاعر دیوان (حافظ) فاتحه و یا صلواتی نثار می‌شود و سپس از بزرگ خانواده تقاضا می‌شود که فال بگیرد.
سپس بزرگ خانواده به صورت تصادفی یکی از صفحات را باز می‌کند و شعر همان صفحه را می‌خواند. باور عمومی این است که فال حافظ با نیت قلبی شخص همخوانی دارد و اوضاع و احوال او را بیان می‌کند. اشعار حافظ هم به دلیل برخورداری از یک ویژگی مهم برای تفال زدن مناسب است: شعر حافظ به علت شمول بالا می‌تواند به نحوی شرح حال همه‌ی افراد باشد؛ بدین ترتیب که دو نفر می‌توانند یک شعر را بخوانند و دو برداشت متفاوت داشته باشند. صدالبته این ویژگی ادبیات است اما باید به یاد داشته باشیم که چنین قابلیت بالایی در شمول در شعر حافظ کم‌رقیب است. در ادامه به معرفی یک بیت از یک غزل معتبر (از نظر صحت انتساب به حافظ) می‌پردازیم.
از غم هجر مکن ناله و فریاد که دوش / زده‌ام فالی و فریادرسی می‌آید
در تصحیح خرمشاهی می‌خوانیم: «بوی کسی می‌آید (مصرع دوم): عبارت ملیحی است و معنای دقیقش معلوم نیست. یعنی بوی گمشده‌ی من همراه اوست، بوی همان محبوب یا معشوق یا غایب یا گمشده‌ی مرا می‌دهد. حافظ در جای دیگر، در یک رباعی، گوید:
این گل ز بر همنفسی می‌آید / شادی به دلم از او بسی می‌آید
پیوسته از آن روی کنم همدمیش / کز رنگ ویم بوی کسی می‌آید
ردیف و قافیه‌ی این رباعی هم قرینه‌ی دیگریست بر اینکه این غزل (مژده ای دل) از حافظ است و اصالت دارد. گو اینکه اصالت و پشتوانه‌ی نقلی و صحت سند آن غزل بیش از این رباعی است!» (خرمشاهی، 3-802)
البته لازم به ذکر است که این غزل در تصحیح قزوینی نیامده اما در نسخ معتبر دیگر وجود دارد.
در بیت اول حافظ مژده می‌دهد که عیسی دمی در راه است (کسی که دمش زندگی بخش است و بوی یار گمشده‌ی من را می‌دهد). فال در بیت دوم به معنی خوش آوردن و پیش‌بینی خوشبینانه است.
اولین مسابقه‌ی شب یلدای آی نوتی
اولین مسابقه‌ی شب یلدای آی‌نوتی از این مقاله بوده و باید به سه سوالی که از این مقاله طراحی شده و در استوری‌های صفحه‌ی رسمی اینستاگرام آی نوتی قرار می‌گیرد؛ پاسخ درست بدهید.
